Το ζήτημα του Ναγκόρνο Καραμπάχ

 Μια ιστορική ανασκόπηση για την περιοχή

    Το Ναγκόρνο Καραμπάχ, που στη γλώσσα μας σημαίνει «ορεινό Καραμπάχ», είναι μια περιοχή που, όπως υποδηλώνει και η ονομασία της, είναι ορεινή και δασώδης. Βρίσκεται στη νοτιοδυτική πλευρά του Αζερμπαϊτζάν, κοντά στα σύνορα της χώρας με την Αρμενία και έχει έκταση 4.400 τετραγωνικά χιλιόμετρα. Παρά το γεγονός ότι το 95% των κατοίκων του Καραμπάχ είναι Αρμένιοι, Χριστιανοί και χρησιμοποιούν το ντραμ της Αρμενίας ως νόμισμα για τις καθημερινές τους συναλλαγές, η περιοχή αυτή θεωρείται από τον ΟΗΕ πως ανήκει στο Αζερμπαϊτζάν, εξαιτίας μιας σειράς γεγονότων.

 

    Σύμφωνα με ιστορικές πηγές, από την περιοχή αυτή έχουν περάσει πολλοί λαοί, όπως οι Χουρρίτες κατά τον 30^ο αιώνα π.Χ., τους οποίους διαδέχθηκαν Αμορραίοι τον 18^ο αιώνα π.Χ. και στη συνέχεια έχουμε, με χρονική σειρά, τους Χετταίους (15^ο αιώνα π.Χ.), το βασίλειο των Χαγιάζα-Άσι (1500-1200 π.Χ.), τους Ναϊρί (1200-1000 π.Χ.) και τους Ουραρτού (1000-600 π.Χ.). Όλοι αυτοί οι λαοί και ο πολιτισμός που είχαν δημιουργήσει με την πάροδο των αιώνων, συνέβαλαν στην εθνογένεση του αρμενικού λαού, μέρος του οποίου, όπως προαναφέρθηκε, κατοικεί από τότε στην περιοχή του Καραμπάχ. Το 600 π.Χ., ιδρύθηκε από την Δυναστεία των Οροντιδών, που ήταν διάδοχοι του Βασιλείου των Ουραρτού, το Βασίλειο της Αρμενίας, το οποίο έφτασε στην κορυφή της ακμής του το 95 π.Χ. Μέχρι και τον 4^ο αιώνα μ.Χ., που το Βασίλειο της Αρμενίας κατέρρευσε και η περιοχή κατακτήθηκε από την Αυτοκρατορία των Σασσανιδών, το Καραμπάχ αποτελούσε μέρος του Βασιλείου της Αρμενίας. Παρά το γεγονός ότι η περιοχή δέχθηκε εισβολές από πολλές υπερδυνάμεις ανά τους αιώνες, όπως ήταν οι Ρωμαίοι, οι Βυζαντινοί, οι Άραβες, οι Μογγόλοι και οι Οθωμανοί, οι Αρμένιοι κάτοικοι του Καραμπάχ κατάφεραν να διατηρήσουν αναλλοίωτη την πολιτισμική τους ταυτότητα. Αργότερα, και συγκεκριμένα το 1828, το Καραμπάχ προσαρτήθηκε στη Ρωσική Αυτοκρατορία.

 

Η καθοριστικής σημασίας απόφαση του Σοβιετικού Γραφείου του Καυκάσου για το Καραμπάχ

    Μετά την πτώση της Ρωσικής Αυτοκρατορίας το 1917 και την ίδρυση της Σοβιετικής Ένωσης από τους Μπολσεβίκους, ξέσπασαν βίαιες συγκρούσεις μεταξύ της Αρμενίας και του Αζερμπαϊτζάν. Η κατάρρευση της Ομοσπονδίας της Υπερκαυκασίας (Αρμενία, Αζερμπαϊτζάν, Γεωργία) τρεις μήνες μετά την ίδρυσή της ήταν ενδεικτική των χείριστων σχέσεων που υπήρχαν μεταξύ των κρατών αυτών. Αρχικά, ξέσπασαν συγκρούσεις μεταξύ Αρμένιων και Αζέρων στις περιοχές του Ναχιτσεβάν, του Σουγιουνίκ και του Καραμπάχ. Οι διαφορές που υπήρχαν μεταξύ των κατοίκων των περιοχών αυτών ήταν κυρίως εθνοτικές και θρησκευτικές και πήγαζαν από ιστορικά γεγονότα του μακρινού παρελθόντος, όπως αναφέραμε προηγουμένως. Οι μουσουλμάνοι και τουρκογενείς Αζέροι δεν μπορούσαν να ανεχθούν σε περιοχές που θεωρούσαν δικές τους τους Χριστιανούς Αρμένιους και το αντίστροφο. Παρά την παρέμβαση των Βρετανών στην περιοχή το 1919, που πρότειναν μάλιστα να λυθεί η διαμάχη στο Συνέδριο Ειρήνης του Παρισίου την ίδια χρονιά, η κατάσταση εκτραχύνθηκε και οι εχθροπραξίες μεταξύ των δύο κρατών βρέθηκαν εκτός ελέγχου. Λίγο αργότερα, τα σοβιετικά στρατεύματα εισέβαλαν στον Καύκασο και τα κράτη της περιοχής σχημάτισαν την Υπερκαυκασιανή Ομοσπονδία της Σοβιετικής Ένωσης. Τον Ιούλιο του 1921, ο Ιωσήφ Στάλιν, που τότε ήταν επόπτης του Λαϊκού Κομισάριου για τις εθνότητες, αποφάσισε να επιλύσει όλα τα προβλήματα που υπήρχαν στον Καύκασο, εκ των οποίων ήταν και αυτό του Καραμπάχ. Έτσι, το Γραφείο του Καυκάσου, συγκρότησε μια επιτροπή η οποία αποφάσισε ότι το Καραμπάχ θα αποτελούσε τμήμα της Δημοκρατίας της Αρμενίας. Μόλις μία μέρα μετά, το Γραφείο ανακάλεσε την απόφαση του και ανακοίνωσε πως το Καραμπάχ θα προσαρτηθεί τελικά στη Δημοκρατία του Αζερμπαϊτζάν. Σύμφωνα με το Γραφείο του Καυκάσου, ο λόγος που συνέβη αυτή η απροσδόκητη αλλαγή ήταν επειδή το Καραμπάχ είχε καλύτερες οικονομικές σχέσεις και προοπτικές με το Αζερμπαϊτζάν σε σύγκριση με την Αρμενία.

 

    Ο πραγματικός λόγος που συνέβη αυτό ήταν μάλλον η πάγια πολιτική του «διαίρει και βασίλευε» που ακολουθούσαν οι εκάστοτε ηγέτες της Σοβιετικής Ένωσης. Παράλληλα, θα μπορούσε να θεωρηθεί και ως μια ένδειξη καλής θέλησης των Σοβιετικών απέναντι στον τότε Πρόεδρο της Τουρκίας Μουσταφά Κεμάλ, αφού οι σχέσεις μεταξύ Τουρκίας και Αζερμπαϊτζάν ήταν από εκείνη την εποχή άριστες. Ένα ακόμη παράδειγμα αυτής της σοβιετικής πολιτικής που καλλιεργούσε τη διχόνοια μεταξύ των εντοπίων πληθυσμών με απώτερο στόχο να τους ελέγξει είναι και η περίπτωση της περιοχής του Ναχιτσεβάν, που παρά το γεγονός ότι είναι εδαφικά αποκλεισμένο από την Αρμενία, ανήκει στο Αζερμπαϊτζάν.

 

Ο ρόλος του Μιχαήλ Γκορμπατσόφ στην επίλυση του προβλήματος

    Το 1963, οι Αρμένιοι του Καραμπάχ ξεκίνησαν διαδηλώσεις με αίτημα την προσάρτηση της περιοχής τους στην Αρμενία και αν αυτό δεν καταστεί εφικτό, να γίνουν τμήμα της Σοβιετικής Ένωσης. Η βίαιη καταστολή των διαδηλώσεων αυτών από τις δυνάμεις των Αζέρων οδήγησε στον θάνατο δεκάδων Αρμένιων. Το 1985, όταν ανέλαβε την εξουσία της Σοβιετικής Ένωσης ο Μιχαήλ Γκορμπατσόφ, στα πλαίσια της μεταρρυθμιστικής του πολιτικής (των γνωστών Περεστρόικα και Γκλάσνοστ), δέχθηκε να ακούσει τα παράπονα των κατοίκων του Καραμπάχ, οι οποίοι διαμαρτύρονταν πως, παρά το γεγονός ότι ήταν Αρμένιοι, η διοίκηση των Αζέρων στην περιοχή δεν επέτρεπε την κυκλοφορία αρμενικών βιβλίων, την διδασκαλία της αρμένικης γλώσσας στα σχολεία και την αναμετάδοση αρμενικών τηλεοπτικών προγραμμάτων. Επίσης, παραπονέθηκαν ότι η κυβέρνηση του Αζερμπαϊτζάν κάνει πολλές διακρίσεις σε βάρος τους για να τους αναγκάσει να εγκαταλείψουν το Καρμπάχ. Ωστόσο, τρία χρόνια αργότερα και συγκεκριμένα τον Μάρτιο του 1988, ο Γκορμπατσόφ ανακοίνωσε πως τα σύνορα των κρατών μελών της Σοβιετικής Ένωσης δεν θα αλλάξουν διότι μια τέτοια απόφαση θα ήταν κατά του άρθρου 78 του Σοβιετικού Συντάγματος. Επίσης, δήλωσε πως η επαναχάραξη των συνόρων της Ένωσης, που είναι αίτημα και άλλων περιοχών και όχι μόνο του Καραμπάχ, θα μπορούσε να προκαλέσει σοβαρότατα εσωτερικά λειτουργικά προβλήματα στη χώρα.

 

    Αμέσως μετά από αυτή την απόφαση ξέσπασαν και πάλι βίαιες συγκρούσεις μεταξύ των δύο κρατών. Οργανώθηκαν διαδηλώσεις τόσο στο Καραμπάχ, όσο και στο Γερεβάν, από Αρμένιους που ζητούσαν από τον ηγέτη της Σοβιετικής Ένωσης να ανακαλέσει την τελευταία του απόφαση. Παράλληλα, σημειώθηκαν χιλιάδες διωγμοί Αρμένιων που ζούσαν στο Αζερμπαϊτζάν. Αντίστοιχα, χιλιάδες Αζέροι που κατοικούσαν στην Αρμενία αναγκάστηκαν να φύγουν από την χώρα. Κατά την διάρκεια αυτών των εχθροπραξιών, αναφέρθηκαν βιασμοί, φόνοι και ακρωτηριασμοί σε βάρος των Αρμένιων του Αζερμπαϊτζάν. Οι ισχυρισμοί αυτοί απορρίφθηκαν ως ανυπόστατοι, τόσο από την κυβέρνηση του Αζερμπαϊτζάν, όσο και από την κυβέρνηση της Σοβιετικής Ένωσης. Ο Γκορμπατσόφ υποσχέθηκε να δώσει ένα πακέτο ύψους 400 εκατομμυρίων ρουβλιών για την εισαγωγή αρμένικων γλωσσικών εγχειριδίων και τηλεοπτικού προγράμματος στο Καραμπάχ, αν οι κάτοικοι συμβιβαστούν με την απόφασή του. Μάταια όμως. Οι συγκρούσεις συνεχίστηκαν και μάλιστα με μεγαλύτερη σφοδρότητα, παρά το γεγονός ότι οι σοβιετικές στρατιωτικές δυνάμεις αναγκάστηκαν να παρέμβουν και στο Καραμπάχ και στο Μπακού προκειμένου να ελέγξουν την ακραία αυτή κατάσταση.

 

    Το 1992, συγκροτήθηκε στα πλαίσια του ΟΑΣΕ η λεγόμενη «Ομάδα του Μινσκ», τα κράτη μέλη της οποίας προσπάθησαν να βρουν λύση για το φλέγον ζήτημα του Καραμπάχ αλλά δεν τα κατάφεραν. Δύο χρόνια αργότερα, τον Μάϊο του 1994, η Ρωσία μεσολάβησε προκειμένου να επιτευχθεί κατάπαυση του πυρός μεταξύ της Αρμενίας και του Αζερμπαϊτζάν. Το αποτέλεσμα αυτής ειρηνευτικής διαδικασίας ήταν για ακόμη μια φορά αρνητικό γιατί το νομικό καθεστώς του Καραμπάχ παρέμεινε προβληματικό. Ενώ η περιοχή ήταν πρακτικά αυτόνομη, η διεθνής κοινότητα συνέχισε να την θεωρεί ως τμήμα του Αζερμπαϊτζάν.

Οι αποφάσεις της Διεθνούς Κοινότητας για το ζήτημα του Ναγκόρνο Καραμπάχ

    Η Διεθνής Κοινότητα έχει εκφράσει τις θέσεις της για το συγκεκριμένο ζήτημα σε διαφορετικά επίπεδα και με μια σειρά αποφάσεων που κινούνται επί της ουσίας στο ίδιο πνεύμα. Θεωρούν, δηλαδή, ότι το Ναγκόρνο Καραμπάχ είναι τμήμα του Αζερμπαϊτζάν και πως η κυβέρνηση της Αρμενίας θα πρέπει να σταματήσει να έχει επεκτατικές βλέψεις στην περιοχή. Παρά το γεγονός ότι οι κάτοικοι του Καρμπάχ έχουν ψηφίσει τόσο για Σύνταγμα, όσο και για Κυβέρνηση, καμία από τις εκλογικές διαδικασίες που έχουν διεξάγει μέχρι σήμερα δεν έχει γίνει δεκτή από τους διεθνείς διακρατικούς οργανισμούς. Ενδεικτικά, τον Ιανουάριο του 2005, η Κοινοβουλευτική Συνέλευση του Συμβουλίου της Ευρώπης, αποφάνθηκε με το ψήφισμα 1416 πως, μεταξύ άλλων, η Αρμενία θα πρέπει να σταματήσει τις εχθροπραξίες κατά των Αζέρων στο Καραμπάχ και να αποσύρει άμεσα τα στρατεύματά της από την περιοχή αυτή διότι ανήκει στο Αζερμπαϊτζάν. Περίπου τρία χρόνια αργότερα, τον Μάϊο του 2008, η Γενική Συνέλευση του ΟΗΕ, με το ψήφισμα 62/243, κάλεσε την Αρμενία να αποσύρει τις στρατιωτικές της δυνάμεις από το Καραμπάχ ολοκληρωτικά και χωρίς όρους.

 

Η κατάσταση στο Καραμπάχ σήμερα και η πρόσφατη συμφωνία κατάπαυσης του πυρός

    Η αλήθεια είναι πως οι συγκρούσεις σε αυτή την πολύπαθη περιοχή, άλλοτε πιο έντονες και άλλοτε πιο ήπιες, δεν σταμάτησαν ποτέ. Όσες προσπάθειες κι αν έγιναν κατά καιρούς για να εδραιωθεί η ειρήνη και η δημοκρατία, ποτέ δεν ήταν αρκετές για να πείσουν τους κατοίκους του Καραμπάχ, αλλά και τις κυβερνήσεις της Αρμενίας και του Αζερμπαϊτζάν να συμβιβαστούν με την υφιστάμενη κατάσταση.

 

    Έτσι, τον Σεπτέμβριο του 2020, ξεκίνησε για ακόμη μια φορά ένοπλη σύρραξη μεταξύ των Αρμένιων και των Αζέρων του Καραμπάχ, που, όπως φάνηκε, ήταν κατευθυνόμενη από τις κυβερνήσεις της Αρμενίας και του Αζερμπαϊτζάν. Μέχρι σήμερα, δεν έχει διευκρινιστεί ποια πλευρά ξεκίνησε την επίθεση αλλά στην πραγματικότητα δεν έχει μεγάλη σημασία διότι η συμφωνία κατάπαυσης του πυρός που επετεύχθη στις 10 Νοεμβρίου 2020 με διαμεσολαβητή την Ρωσία φαίνεται πως αλλάζει τα δεδομένα στην περιοχή. Η συμφωνία υπογράφτηκε μεταξύ της Ρωσίας, της Αρμενίας και του Αζερμπαϊτζάν και προβλέπει πως θα αναπτυχθούν ειρηνευτικές ρωσικές στρατιωτικές δυνάμεις στην περιοχή του Καραμπάχ προκειμένου να διασφαλίσουν την τήρηση των συμφωνηθέντων. Κατά τα συμφωνηθέντα λοιπόν, η περιοχή του Καραμπάχ, που ελέγχεται εδώ και πολλά χρόνια από Αρμένιους αυτονομιστές, θα παραμείνει ως έχει, με τη διαφορά ότι τα εδάφη που μπόρεσε να κατακτήσει το Αζερμπαϊτζάν μέχρι την ημέρα της υπογραφής της συμφωνίας θα παραμείνουν σε αυτό και αντίστοιχα, τα εδάφη που βρίσκονταν υπό τον έλεγχο της Αρμενίας, θα συνεχίσουν να ανήκουν σε αυτήν και μάλιστα θα δημιουργηθεί ένας ασφαλής διάδρομος που θα ενώνει το Καραμπάχ με την Αρμενία. Η κυβέρνηση του Αζερμπαϊτζάν παρουσίασε την συμφωνία ως μια τεράστια επιτυχία για την χώρα ενώ η κυβέρνηση της Αρμενίας την χαρακτήρισε ως έναν «οδυνηρό συμβιβασμό». Όπως ήταν αναμενόμενο, αμέσως μετά την ανακοίνωση της συμφωνίας και του περιεχομένου της ξέσπασαν διαδηλώσεις σε ολόκληρη την Αρμενία.

 

    Για την ώρα, φαίνεται πως στην περιοχή έχει εδραιωθεί η ειρήνη και η ασφάλεια, τουλάχιστον για τους κατοίκους. Όμως, το μέλλον του Ναγκόρνο Καραμπάχ εξακολουθεί να είναι αβέβαιο, καθώς η συμφωνία κατάπαυσης του πυρός δεν έλυσε κανένα από τα προβλήματα που οδήγησαν στον θάνατο αλλά και στον διωγμό χιλιάδων αθώων ανθρώπων κατά την πάροδο των δεκαετιών. Βεβαίως, οι διαφορές πλέον δεν είναι μόνο εθνοτικές και θρησκευτικές. Είναι και οικονομικές γιατί το υπέδαφος του Καραμπάχ είναι πλούσιο σε ψευδάργυρο, άνθρακα, μόλυβδο, χρυσό, μάρμαρο και ασβεστόλιθο.

 

    Σε κάθε περίπτωση πάντως, ας ευχηθούμε να επιτευχθεί το συντομότερο δυνατό μια βιώσιμη συμφωνία που θα εδράζεται στους κανόνες του Διεθνούς Δικαίου και θα προστατεύει τα δικαιώματα των κατοίκων του Ναγκόρνο Καρμπάχ που καταπατώνται ακατάπαυστα εδώ και πολλά χρόνια.